In de beeldbank van Liberas/Liberaal Archief kan men meer dan 2.800 post- of ansichtkaarten vinden. Dat is nog maar een fractie van de ongeveer 20.000 kaarten waarover de instelling beschikt. Al deze kaarten worden kritisch onder de loep genomen alvorens ze definitief een plaats krijgen in de collectie en de beeldbank. Welke de criteria zijn waaraan een ansichtkaart moet voldoen, vroegen we aan wetenschappelijk medewerker Marc Haegeman.
Liberas/Liberaal Archief bezit zo’n 20.000 post- of ansichtkaarten. Waar komen al die kaarten vandaan?
De postkaarten nemen een ietwat aparte plaats in onze collectie in. Ze zijn niet noodzakelijk te relateren aan een archiefvormer. De basiscollectie werd doelgericht verworven door Liberas/Liberaal Archief zelf, en dit voornamelijk om illustratiemateriaal van liberale personen of evenementen uit de late 19de en vroege 20ste eeuw te hebben. Later werd die collectie dan door allerlei schenkingen van verzamelaars en archiefvormers aangevuld. De belangrijkste schenking is deze van mevr. Rosa Devriendt. Het resultaat is een bonte mengeling van zo’n 20.000 stuks. Er zit werkelijk van alles tussen.
Het versturen van postkaarten was vroeger een veel gebruikt communicatiemiddel?
Postkaarten werden (en worden nog steeds) gekocht als souvenir, als herinnering aan een bezochte plaats. Maar ze hadden ook, en zeker in hun glorieperiode voor 1920, een belangrijke sociale functie. In een tijd waarin we geen smartphones op zak hadden en camera’s nog zeldzaam waren voor het grote publiek, waren ze een middel om mooie of belangwekkende beelden naar familie of kennissen te sturen. Er werden albums met postkaarten aangelegd die een overzicht gaven van de gedane reizen of andere memorabele gebeurtenissen. Het zijn voorlopers van de fotoalbums. Daarnaast waren postkaarten ook een middel om korte berichten uit te wisselen zoals we nu via sms of chat zouden doen. Tenslotte lieten steden en verenigingen postkaarten drukken als publiciteit.
20. 000 kaarten, hoe begin je hierin te selecteren?
De kaarten worden een voor een kritisch bekeken. Voor opname in de online beeldbank moeten ze uiteraard passen binnen ons collectieprofiel. Het onderwerp moet dus te maken hebben met de studie van het liberalisme en het vrijheidsideaal in de brede zin van het woord. In tweede instantie wordt met een wat ruimere blik gekeken naar de illustratieve of culturele waarde van de kaart. Postkaarten zijn immers vaak uniek illustratiemateriaal, zeker voor de periode voor de 1ste Wereldoorlog waarin kwalitatief hoogstaande foto’s eerder schaars zijn. Liberas/Liberaal Archief bezit een groot aantal Belgische stads- en dorpsgezichten voor Wereldoorlog I. Gezien de enorme veranderingen van onze steden zijn deze kaarten bijzonder interessant en na intern overleg werd besloten een basisselectie daarvan eveneens in de beeldbank op te nemen.
Er dient vanzelfsprekend ook rekening gehouden met auteursrecht. Hoe gebeurt dit concreet?
Oudere postkaarten geven vaak geen informatie over de rechthebbenden. Later verschijnen wel namen van de drukker en/of uitgever, en soms ook van de fotograaf. In een paar gevallen zijn die uitgevers nog steeds actief, maar vaak zijn de actuele rechthebbenden niet meer te achterhalen. Verschillende uitgevers werkten destijds ook met dezelfde foto’s. Ze werden bewerkt en met een kleine verandering heruitgegeven. Beeldmanipulatie heeft altijd bestaan. In ieder geval spreekt het voor zich dat we niks publiceren zonder toestemming indien de rechthebbenden gekend zijn.
Wat gebeurt er met kaarten die niet in de collectie worden opgenomen?
Een kaart die niet thuishoort in onze collectie verdwijnt uiteraard niet in de prullenmand. Er wordt gekeken in welke collectie, in welk archief deze kaart beter op zijn plaats zit. Dit principe noemt men collectiemobiliteit. Dat werkt trouwens in twee richtingen. Ook wij krijgen vaak dingen die voor de collega-archieven minder interessant zijn, maar voor ons dan weer wel.
Misschien is de achterzijde van een postkaart, met andere woorden wat er op geschreven staat, wel interessanter dan de afbeelding?
Dat gebeurt zeker. Een mooi voorbeeld hiervan zijn kinderen die vanuit de liberale vakantiekolonies naar hun ouders schrijven. Uiteraard worden die opgenomen in de collectie. Openbaar maken is uiteraard afhankelijk van privacyregels. Als Henri Pirenne vanuit Noorwegen een ansichtkaart naar Joseph Bidez stuurt, dan spreekt het voor zich dat die kaart een plaats in de collectie krijgt, ook al is het dan een vakantiekiekje. Dergelijke belangrijke postkaarten worden bewaard in het persoonsarchief van de betrokkene, in dit geval in het archief van de familie Bidez-De Ridder.
Worden de postkaarten veel bekeken in onze beeldbank?
Het is in eerste instantie vrij logisch dat vooral lokale heemkundigen en vorsers van de postkaarten gebruik maken. Toch merk je dat wereldwijd steeds meer historici postkaarten in hun onderzoek betrekken. Ze zijn vaak uniek bronnenmateriaal. Het is dus zeker een belangrijke deelcollectie die de nodige aandacht verdient en krijgt.
Illustratie: Voor- en achterzijde van een ansichtkaart met vakantiegroeten uit Noorwegen, verstuurd door professor Henri Pirenne aan zijn vriend en collega professor Joseph Bidez, 8 september 1921.
