Het is dit jaar 201 jaar geleden dat de eerste Franse Keizer, Napoleon Bonaparte overleed. Het leven van Napoleon leest als een Griekse tragedie. Zijn relatie met Joséphine (en later nog vele andere vrouwen), zijn verbanning naar Elba en daaropvolgende ontsnapping en nederlaag bij Waterloo, en zijn uiteindelijke verbanning naar Sint-Helena zitten genesteld in het collectief geheugen van elke Fransman. Liberas bewaart in zijn collectie een opmerkelijk stuk dat verband houdt met het leven (of eerder de dood) van le petit caporal.

Napoleons levenseinde

Op het Congres van Wenen in 1815 besloten de geallieerden om Napoleon voor eens en voor altijd naar het afgelegen eiland Sint-Helena te verbannen in het midden van de Atlantische Oceaan. Hij bracht er de laatste jaren van zijn leven door in Longwood House, de vroegere verblijfplaats van de Engelse gouverneur. De voormalige Keizer spendeerde zijn laatste 5 levensjaren met het neerpennen van zijn grote daden, wandelen en het onderhouden van een moestuin. Nog tijdens zijn verblijf op Sint-Helena verdacht hij de Engelsen ervan hem traag te vergiftigen. Na zijn dood op 5 mei 1821 bleven veel mensen aannemen dat Napoleon was vergiftigd met arsenicum.

Edouard De Jaegher als Napoleontoerist

Bij de inventarisatie van het archief van Edouard De Jaegher (de eerste liberale provinciegouverneur van Oost-Vlaanderen) werd een interessante ontdekking gedaan. In een verzamelmap met allerlei briefwisseling die zich in het archief bevond, trof de archivaris enkele fragmenten behangpapier aan. Een kleine aantekening onderaan het blad waar de fragmenten op waren gekleefd vermeldde dat het behang afkomstig was uit de slaapkamer en het salon van Napoleon in Longwood House op Sint-Helena. Hoe een dergelijk stuk in het archief van Edouard De Jaegher terechtkwam was niet meteen duidelijk. De Jaegher was voor zijn tijd wel een globetrotter. Tijdens zijn diplomatieke carrière verbleef hij onder meer in Nederlands-Indië (Indonesië), Brazilië en Zweden, maar geen enkel stuk uit zijn archief deed echter uitschijnen dat hij ooit voet aan wal zette op Sint-Helena. Een tweede archiefoverdracht maakte een volledige reconstructie van het verhaal mogelijk. Daarin vonden we een reisverslag van De Jaegher over de terugtocht van zijn verblijf in Nederlands-Indië (waar hij diplomatiek attaché was bij de zending) naar het toekomstige België. Het was 19 april 1830 toen De Jaegher aankwam op Sint-Helena. Na twaalf dagen varen van de laatste tussenstop op Kaap de Goede Hoop kwam De Jaegher aan op het afgelegen eiland. Veel schepen die terugkeerden van Azië naar Europa deden Sint-Helena aan. Het eiland was een voormalige VOC-kolonie. In de zeventiende eeuw werd het eiland overgenomen door de Britten. Het had ook zoetwaterbronnen waardoor het een ideale rustplaats was om proviand in te slaan voor de doorsteek richting West-Afrika.

De Jaegher zijn eerste indruk van het winderige Sint-Helena vermeldde meteen Napoleon “[…] la nature sembleroit avoir prédestiné a servir de prison et que le séjour d’un grand homme a rendus célèbres”. De Jaegher en enkele van zijn medepassagiers maakten van de gelegenheid gebruik om het eiland te verkennen. Het groepje was aangedaan door de desolaatheid van het eiland. Het kleine aantal inwoners de felle wind en kale landschap moeten een indruk hebben nagelaten op het gezelschap dat een paar maanden eerder nog in het tropische Buitenzorg vertoefde.

Sinds de dood van Napoleon was Sint-Helena veranderd in een kleine toeristische trekpleister voor Napoleonfans. Het gevolg van De Jaegher legde een heuse Napoleon-tour af die begon bij “The Briars”, een klein paviljoen waar Napoleon de eerste week van zijn ballingschap doorbracht. Het reisgroepje ging verder naar het Zuiden waar het graf van Napoleon zich toen nog bevond (zijn stoffelijk overschot werd pas in 1840 overgebracht naar de Dôme des Invalides). De uitleg die de bewaker van het graf (een oude Britse sergeant) gaf was interessant maar toen het begon te regenen zette men de tocht verder naar de hoofdverblijfplaats van Napoleon, Longwood House. Het huis was toen al vrij verlaten en maakte op De Jaegher een eerder verwaarloosde indruk. Het was niet ongebruikelijk dat bezoekers ‘aandenkens’ meenamen van Longwood House, dit kon gaan van keukengerei tot diverse andere objecten. Napoleonmemorabilia leverden toen ook al een aardige duit op. Het lukte De Jaegher om in Longwood House stukjes behangpapier te ontfutselen. Na Longwood House zette het groepje de terugtocht in naar Jamestown de hoofdstad. Met de tijd die hen nog restte op het eiland bezocht De Jaegher Plantation House (de verblijfplaats van de gouverneur) en het pas afgewerkte Ladder Hill Observatory dat een indrukwekkend instrumentarium kon voorleggen.

Een moordwapen in Liberas?

De drie fragmenten behangpapier die De Jaegher meenam uit Longwood House zouden afkomstig zijn uit de slaapkamer en salon van Napoleon. Opvallend is dat er al heel wat gekend is over het behangpapier van Longwood House. Het behangpapier zou volgens velen een belangrijke rol hebben gespeeld in de dood van Napoleon. In verschillende populariserende artikels over de dood van Napoleon verschijnen bv. volgende titels “Could this wallpaper prove that Napoleon was MURDERED?” of “Who Murdered Napoleon? Probably Nobody!”. Ook het gerenommeerde wetenschappelijk tijdschrift Nature kwam in 1982 naar buiten met een onderzoek rond het arsenicumgehalte in het behangpapier van Longwood House. De vragen rond het arsenicumgehalte in behangpapier zijn niet geheel onterecht. Dat er arsenicum in behangpapier in de vroege negentiende eeuw zit, is een bekend fenomeen. Vooral groen behangpapier leek het vergif te bevatten. De specifieke kleur Zweeds groen ook wel ‘Scheelesgroen’ werd aan het eind van de achttiende eeuw uitgevonden door de Carl Wilhelm Scheele en bevat koperwaterstofarseniet, een zeer giftige stof. De studie van Nature (op basis van behangpapier uit Longwood House meegenomen door een andere toerist) wees uit dat het behang van Napoleon wel degelijk arsenicum bevatte. De eigenlijke doodsoorzaak verklaren met arsenicumvergiftiging door behangpapier lijkt voor veel onderzoekers echter een stap te ver. Toch blijft het op het eerste zicht onooglijke stukje papier tot de verbeelding spreken.  Sommigen schrijven er de dood van wellicht een van de machtigste mannen van de negentiende eeuw aan toe. Nu kwam het eerder per toeval aan de andere kant van de wereld in een archief terecht.

De mythe rond Napoleon

Het leven van Napoleon is een en al passie en tragedie. Het verhaal van zijn opkomst uit de lage adel op Corsica tot zijn troonsbestijging als eerste Franse Keizer en zijn uiteindelijke nederlaag blijft bibliotheken vullen en laat cinemazalen vollopen. Al vlak na zijn dood is de fascinatie voor de figuur van Napoleon groot. Zijn leven op Sint-Helena als de gevallen generaal staat in veel mensen hun geheugen gegrift. Reeds tot vlak na zijn overlijden verschenen tal van werken die Napoleon ofwel de hemel inpraten ofwel demoniseren. Ook voor tijdgenoten zoals De Jaegher maakte een bezoek aan de laatste rustplaats van de Keizer indruk. De Jaegher sloot zijn verslag over zijn trip in Sint-Helena met de volgende versregels af:

Adieu rocher d’exil, tombeau, geole de Roi!
à ton lugubre aspect s’afrondrit la pensée;
Gloire, honneur despotisme, orgeil, fortune usée
que couvres-tu? Passaint, Dieu l’a jugé, tais-toi!- 

Bronnen

Liberas, Archief Edouard De Jaegher (archief nr. 1961), 27, 181.

Francesco Mari, et al. “Channeling the Emperor: What really killed Napoleon?”, Journal of the Royal Society of Medicine, vol 97, 2004.

Ji Eun You, “Visualizing the Islands of Napoleon: Napoleonic Lieux de Mémoire in Nineteenth-Century Britain”, (Masterscriptie: University of North Carolina), 2010.

David Jones en Kenneth Ledingham, “Arsenic in Napoleon’s wallpaper”, Nature, vol. 299, 1982.

Sudhir Hazareesingh, “Napoleonic Memory in Nineteenth-Century France: The Making of a Liberal Legend”, Modern Language Notes, vol. 120, nr. 4, 2005.

Daily Mail, “Could this wallpaper prove that Napoleon was MURDERED? Décor that might have been laced with arsenic goes up for auction”, 6.3.2014. (geraadpleegd 22.3.2022)

Victor Blair “Who Murdered Napoleon? Probably Nobody!”, The Napoleon Series. (geraadpleegd 22.3.2022).