Liberas is sinds 2019 in het bezit van het archief van de Sigarenfabriek Borremans uit Geraardsbergen. Dankzij ETWIE en lokale erfgoedpartners uit Geraardsbergen kon Liberas het archief in bewaring nemen en ontsluiten voor het brede publiek. Erfgoedvrijwilliger en expert ter zake Dirck Surdiacourt1 zette zich in om het archief uit zijn thuisstad te inventariseren.
De tabaksnijverheid in Geraardsbergen
In de achttiende eeuw was de sigaar nog een echt eliteproduct. Pijptabak was wel in zwang bij een bredere laag van de bevolking. De sigaar – die duurder was door het gebruik van sigarentabak in plaats van de goedkopere kerftabak – brak in België pas door in de tweede helft van de negentiende eeuw. Het bewerken van tabak was een complex proces. Daardoor waren er zeer veel kleine bedrijfjes die zich toespitsten op slechts een bepaald aspect van de tabaksproductie. Geraardsbergen was samen met Wervik en de streek rond Brussel een van de belangrijkste centra voor de tabaksnijverheid in Vlaanderen.2
Het verhaal van sigarenfabriek Borremans
Het verhaal van Sigarenfabriek Borremans begint bij Cyrille Borremans. In 1890 richtte hij de “Manufacture de Cigares Cyrille Borremans” op. Gestaag breidde hij zijn fabriekje uit. In de beginjaren stelde hij twee sigarenmakers te werk. In 1901-1902 was het aantal sigarenmakers met zeven toegenomen. De Eerste Wereldoorlog betekende dat de sigarenproductie sterk afnam door de verminderde aanvoer van grondstoffen. Tot overmaat van ramp stierf Cyrille Borremans in 1917. Drie van zijn zeven zonen besloten om het bedrijf dat hun vader had uitgebouwd verder te zetten. Na de Eerste Wereldoorlog zetten Edouard, Joseph en Leo het bedrijf voort onder “Cigares Fins Borremans frères”. In 1932 trok een van de broers, Joseph, zich terug uit de vennootschap. Datzelfde jaar weten we dat de fabriek 12 arbeiders tewerkstelde. Vooral vrouwen waren toen tewerkgesteld in de tabaksindustrie, en dat was bij Sigarenfabriek Borremans niet anders. Van de 12 arbeiders die in 1932 in dienst waren, waren er 7 vrouw. Een wellicht wat vergeten aspect van industrie in het interbellum is het fenomeen van de huisnijverheid. Vandaag zouden we dit thuiswerk noemen. De sigarenfabriek telde meer zogenaamde thuiswerkers dan binnenarbeiders. In 1932 telde de fabriek 29 thuiswerkers, van wie 25 vrouwelijke thuisarbeidsters. De fabriek overleefde de Tweede Wereldoorlog. Niet lang na de oorlog nam Edouard, de zoon van Leo Borremans, de fabriek over. Hij bleef de fabriek voortzetten tot in de jaren 1990. Zowat het volledige productieproces van het sigarenmaken gebeurde in de fabriek: van het drogen van de tabak tot het rollen van de sigaren en het vervaardigen van de sigarenkistjes. Edouard zette ook de uitbreiding van het machinepark voort, die al was begonnen onder zijn vader en oom. Het fabrieksgebouw in de Steenstraat in Geraardsbergen kreeg op die manier een grote achterbouw bij.3
Erfgoedwaarde
De tabaksindustrie in Vlaanderen was van oudsher heel decentraal. Een groot aantal kleine bedrijfjes die verschillende aspecten van de tabaksverwerking uitvoerden, resulteerde in een lappendeken van ondernemingen met een hogere concentratie in Wervik en Geraardsbergen. Het Agentschap Onroerend Erfgoed bracht met de studie “’t Bruyne Kruyd” het onroerend erfgoed van de tabaksindustrie al uitgebreid in kaart. Het Nationaal Tabaksmuseum in Wervik en de kleinere musea in Sint-Niklaas en Arendonk documenteren mooi hoe de tabaksnijverheid evolueerde, met een sterke focus op objecten die te maken hebben met de tabaksindustrie. Echte (quasi-) volledige archieven van sigarenfabrieken zijn echter zeldzaam. Het archief van de Sigarenfabriek Borremans is in dat opzicht een echte erfgoedparel te noemen. Het archief bevat een brede waaier aan documenten die zowat alle processen van de sigarennijverheid documenteren. De productie van sigaren, de verkoop en promotie, de tewerkstelling van personeel tot de moeilijkheden met de in- en uitvoer van tabaksproducten: al deze aspecten komen aan bod in het archief. Het archief bevat daarnaast een groot aantal publicaties van Fedetab (de Belgisch-Luxemburgse federatie van de tabaksindustrie). Op die manier laat het archief van Sigarenfabriek Borremans toe om niet enkel de Geraardsbergse tabaksindustrie te bestuderen, maar ook de tabaksindustrie in het algemeen. Niet onbelangrijk voor het verhaal van de Sigarenfabriek Borremans is het feit dat het voormalige fabrieksgebouw is vastgesteld als bouwkundig erfgoed door het Agentschap Onroerend Erfgoed.4 Op deze site staan nog steeds de machines die decennialang de sigaren van tabaksveld naar toonbank lieten rollen.
Archief
Het meer dan 5,5 meter strekkende archief van Sigarenfabriek Borremans werd ontsloten door Dirck Surdiacourt, coauteur van het boek “Fleur de Grammont Een geschiedenis van de Geraardsbergse sigarennijverheid 1849-1975”. Op de website van Liberas is de inventaris raadpleegbaar. De stukken uit het archief zijn raadpleegbaar na toestemming van de bewaargevers van het archief. Neem daarvoor eerst contact op Liberas. Naast het archief werden ook enkele objecten uit de fabriek (vnl. reclameborden) en tijdschriften (vnl. van Fedetab) opgenomen in de beeldcollectie en bibliotheek van Liberas.
1. Dirck Surdiacourt is heemkundig onderzoeker in Geraardsbergen. Samen met Jacques De Ro is hij auteur van het werk “Fleur de Grammont Een geschiedenis van de Geraardsbergse sigarennijverheid 1849-1975” dat de sigarennijverheid in Geraardsbergen onderzocht.
2. Frank Becuwe “ ’t Bruyne Kruyd. Het erfgoed van de tabaksnijverheid in Vlaanderen (ca. 1850 – ca. 1970)”, Onderzoeksrapport Agentschap Onroerend Erfgoed, 2017.
3. Zie de fiche van Sigarenfabriek Borremans op de kennisbank van ETWIE en de fiche van de archiefvormer van Sigarenfabriek Borremans op de website van Liberas.
4. Zie de Inventaris Onroerend Erfgoed, ID 8326.
