In de meeste grote treinstations in België staat sinds enkele jaren een boekenruilrek. Treinreizigers kunnen er hun gelezen of afgedankte boeken kwijt, en hiermee een andere lezer een plezier doen. Ook in de hal van Gent-Sint-Pieters staat zo’n rek. Een medewerker van Liberas vond er een interessante uitgave die perfect past in de nieuwe tentoonstelling Hun kleine oorlog.

Het betreft het boekje Neuengamme van dr. A. Van de Poel (uitgeverij Standaard Boekhandel, Antwerpen, 1945). De schrijver vertelt hierin het relaas van zijn gevangenschap in dit Duitse concentratiekamp tijdens de Tweede Wereldoorlog. Neuengamme lag ten zuidoosten van de stad Hamburg, in het gelijknamige dorp.

Auteur

Dr. A. of Alb. (voluit Albert) Van de Poel (1898-1971) was een Vlaming die tijdens het interbellum in Nederland promoveerde tot doctor in de rechten, en er een journalistieke carrière uitbouwde. In 1941 werd hij door de Gestapo gearresteerd wegens vermeende spionage en naar Neuengamme gebracht, waar hij tewerkgesteld werd in het buitenkamp Wittenberge. Eind november 1943 werd hij vrijgelaten. Aan zijn kampverblijf hield hij een fysieke invaliditeit over. Voor wie meer wil weten over deze figuur, is er een lemma in de Encyclopedie van de Vlaamse beweging. Op de website van de Stichting Vriendenkring Neuengamme is ook een foto van de auteur te vinden.

Aanklacht

Het boekje Neuengamme hoort thuis in de reeks kampervaringen die door ex-gevangenen onmiddellijk na hun bevrijding werden opgetekend. Van de Poel schreef het al in de winter van 1944-1945. De oorlog was toen nog niet beëindigd, integendeel, een groot deel van Nederland was nog bezet en leed onder de Hongerwinter, maar de auteur verbleef in het wél reeds bevrijdde Breda, in het zuiden van het land.

Zijn relaas is een vlammende aanklacht tegen de gruwel van het kamp en de wreedheden van de bewakers. Van de Poel schrijft deze traumatische ervaring van zich af en waarschuwt tegelijk – zoals in vele soortgelijke werkjes – voor de gevaren van een totalitair regime.

Zwart of wit?

Hoewel Van de Poel zelf een slachtoffer was van het nazisme was hij zeker geen onbesproken figuur. Aan het begin van de oorlog stond hij niet afkerig tegenover de Duitse bezetter. Hij was ook eerder in België veroordeeld wegens activisme, onder meer omdat hij gestudeerd had aan de Von Bissing-universiteit (de door de Duitsers vernederlandste universiteit van Gent tijdens WW1). Dat was meteen ook de reden waarom hij daarna naar Nederland uitweek. In 1947 bood hij bij hem thuis in Breda een tijdlang onderdak aan een in België ter dood veroordeelde collaborateur.

Door zijn vaak tegenstrijdige houding is het moeilijk om hem in één vakje te plaatsen, maar dat hoeft ook niet. Het bewijst de stelling die ook in de tentoonstelling Hun kleine oorlog naar voren komt, namelijk dat verzet en collaboratie niet noodzakelijk begrippen zijn die lijnrecht tegenover elkaar staan. Het gaat om een schaal met verschillende gradaties, om keuzes die iemand maakt, vaak omwille van overtuiging maar even vaak omwille van praktische omstandigheden.

Een toevallige vondst

Het toevallig gevonden boekje zat nog niet in de Liberas-collectie. Wél bezat Liberas reeds een Nederlandse en ongedateerde (wellicht latere) uitgave van dezelfde tekst waaraan destijds ook een ondertitel werd toegevoegd: Neuengamme: getuigenis over het ongemaskerde nationaal-socialisme van een Duitsch concentratiekamp (Uitgeverij Winants, Heerlen, s.d.). Dat boekje behoort tot de deelcollectie van Carlos Van Louwe, waaruit ook veel van de getoonde boekjes in de expo afkomstig zijn. De gevonden publicatie werd meteen opgenomen in de boekencollectie (collectienummer A-26467) en is intussen te zien in de tentoonstelling.

Een leuk detail

Tot slot een leuk detail: als bladwijzer in het boekje zit een deel van een oude enveloppe met daarop het gedrukte adres “Napelsstraat, 25, Brussel”. Op dit adres huisden ooit de Liberale Partij en enkele aanverwante verenigingen. Het vertelt misschien iets over de politieke voorkeur van diegene die het boekje ooit las.