In zijn nieuwe roman De opgang beschrijft Stefan Hertmans de bewoners van zijn vroegere woning in het Gentse Drongenhof: Willem Verhulst, tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijke Gentse collaborateur, zijn Nederlandse vrouw Harmina en hun drie kinderen. Hun enige zoon Adriaan werd hoogleraar aan de Gentse universiteit en was van 1996 tot 2002 de tweede voorzitter van Liberas, toen nog het Liberaal Archief. Liberas bewaart archief van zowel vader als zoon Verhulst.
Vader en zoon
Wie vandaag door het vredige Drongenhof in de Gentse wijk Patershol wandelt, loopt nietsvermoedend voorbij een huis waar tijdens de Tweede Wereldoorlog een Vlaamse collaborateur woonde. Willem Verhulst liep pronkend rond in zijn zwart nazi-uniform als lid van de DeVlag (Deutsch-Vlämische Arbeitsgemeinschaft) en de SS. Hij was een zogenaamde V-mann (Vertrauensmann), een spion van de Sicherheitsdienst die namenlijsten opstelde van Joden, verzetslui en politiek onbetrouwbaren. Verhulst kreeg van zijn Duitse vrienden een mooie woning en een riant loon ter beschikking. Toen het einde van de oorlog naderde, vluchtte hij naar Hannover. In 1947 werd hij veroordeeld tot de doodstraf die in levenslang werd omgezet. In 1953 kwam hij vrij.
Het gitzwarte verleden van Willem stond de carrière van zoon Adriaan gelukkig niet in de weg. Naast een academische loopbaan bouwde hij in culturele en liberaal-vrijzinnige middens een mooi parcours uit. Hij was onder meer voorzitter van de Raad van Bestuur van de toenmalige BRT (1969-1988) en van het Willemsfonds (1965-1984). Dat laatste is toch enigszins opmerkelijk, aangezien vader Willem in zijn niets ontziende nazistrijd ook hevig tekeer ging tegen vrijzinnigen en vrijmetselaars.
Kiekjes uit het Drongenhof
In het archief van Adriaan zit een eenvoudig fotohoudertje met 20 gekartelde kiekjes uit het huis Verhulst, toen Drongenhof 24. De foto’s zijn genomen in de periode 1945-1947, toen vader Willem in de cel zat. Ze tonen het dagelijkse leven met Harmina, Adriaan, zijn zussen Letta en Suzy, vrienden en kotstudenten. Met Willem in de gevangenis moest Harmina zelf zorgen dat er brood op de plank kwam. Dat deed ze door het verhuren van kamers, in hoofdzaak aan studenten maar ook aan mensen met acute woningnood.
Het boekje is samengesteld door Herman Schamp, neef van de familie en een van de eerste kotstudenten in het huis. Hij gaf het in 1984 aan Adriaan cadeau en begint en eindigt met een handgeschreven opdracht.
Een kleine souvenir bij je 55ste verjaardag van je halfbroer en vroegere bedgenoot Herman.
In dankbare herinnering voor wat tante Mientje voor zovele studenten gedaan heeft.
Het gaat er best vrolijk aan toe op de foto’s. Er wordt gelachen. Adriaan, zijn zussen en vrienden lijken een onbekommerd bestaan te leiden. In Drongenhof 24 was er inderdaad flink wat bedrijvigheid. De vele studenten brachten leven en creativiteit in huis. Er werden muziekavonden en lezingen gegeven. Een aantal jonge intellectuelen leerde daar elkaar kennen. Marcel Bots, Piet Van Brabant en Adriaan Verhulst gingen een voorname rol spelen in het Liberaal Vlaams Studenten Verbond, en later in de liberale, vrijzinnige en academische wereld. Bots en Verhulst waren in 1982 ook medestichters van het Liberaal Archief. Maar ook de jonge Jaap Kruithof kwam in het Drongenhof naar het schijnt wel eens over de vloer.
Maar schijn bedriegt: het naoorlogse leven was voor het gezin Verhulst geen pretje. Het riante loon van Willem was weggevallen. Levensmiddelen en steenkool waren schaars. Er was de schaamte om de wandaden van echtgenoot en vader. En er was de haat van vele Gentenaars die collaborerende families nakeken op straat en als paria’s behandelden.
De blik van Harmina
In het boek van Stefan Hertmans gaat veel aandacht naar moeder Harmina. Zij is een diepgelovige protestantse vrouw. Ze is het niet eens met haar man, ze walgt zelfs van zijn uniform en nazi-vrienden, maar ze ondergaat. Zelfs wanneer blijkt dat Willem een maîtresse heeft, denkt ze er niet aan om bij hem weg te gaan. Ze is de trouwe echtgenote die zichzelf wegcijfert, haar man gehoorzaamt en voor de kinderen blijft zorgen.
Eén foto uit de bundel verdient daarom extra aandacht. Het is een foto die ook in het boek is opgenomen, en de enige waarop Harmina in close-up te zien is, samen met haar drie kinderen. Haar blik spreekt boekdelen. Ze tovert het begin van een lachje op haar gezicht, maar kan haar dagelijkse zorgen nauwelijks verbergen. Het is een gezicht dat veel heeft meegemaakt. Tegelijk straalt haar blik ook waardigheid uit. Onbewogen en met een zuiver geweten, vecht zij om het hoofd boven water te houden en haar kinderen een betere toekomst te geven. Ze put hierbij elke dag kracht uit haar zeer sterke geloof.
Omgaan met het verleden
Uit het boek van Hertmans blijkt dat de kinderen Verhulst nooit echt in het reine zijn gekomen met het oorlogsverleden van hun papa. In zijn memoires Zoon van een “foute” Vlaming is Adriaan opvallend mild voor zijn vader. Dat hij correspondeerde over de strafmaat van Willem, blijkt niet enkel uit het boek, maar ook uit briefwisseling die in Liberas wordt bewaard.
De wetenschapper en historicus Adriaan Verhulst kon niet anders dan de misdaden van zijn vader erkennen. Maar de zoon had zijn vader lief en probeerde diens oorlogsverleden toch enigszins onder de mat te vegen. Hij vroeg bijvoorbeeld nooit inzage in het strafdossier, wat voor een historicus toch vrij onbegrijpelijk is. Wellicht kon hij de harde waarheid niet aan. De jonge knaap uit Drongenhof 24 stond aan het begin van een mooie academische carrière, maar worstelde zijn hele leven met deze innerlijke tweestrijd.
Klik hier voor het volledige fotoalbum.
Klik hier voor de inventaris van het archief van Willem Verhulst en Harmina Wijers.
