In de collectie van Liberaal Archief/Liberas bevinden zich de handgeschreven mémoires van de Gentse Jeanne Nowé-Vanderstegen. Ook de Eerste Wereldoorlog komt hierin uitgebreid aan bod. Naar aanleiding van honderd jaar einde van de oorlog plaatst Liberaal Archief/Liberas dit Gentse egodocument in de kijker. Redactie en productie gebeurde met de steun van Sociumi vzw. Een interview over Jeanne met Kim Descheemaeker, wetenschappelijk medewerker van Liberaal Archief/Liberas.
Liberaal Archief/Liberas: Liberaal Archief/Liberas beschikt over de handgeschreven oorlogsherinneringen van Jeanne Nowé-Vanderstegen. Wie was deze dame precies?
Kim: Jeanne Vanderstegen werd in 1894 geboren in Gent. Ze was de dochter van de fabrieksdirecteur van de NV La Lys, een belangrijke Gentse textielfabriek aan de Nieuwe Wandeling (het huidige Groenevalleipark). In 1919 huwde ze met de Gentse conservator en archivaris Henri Nowé. Jeanne werd schrijfster en debuteerde in de jaren 1930 met psychologische novelles en de roman La sonate en la (1937). Haar belangrijkste werk is Les Hamelinck, chronique de Maria (1965) een saga over de gelijknamige Gentse familie. Aangezien Jeanne in het Frans schreef en haar werk nooit in het Nederlands werd vertaald, bleef ze in Vlaanderen relatief onbekend. Maar in Oostakker werd wel een straat naar haar vernoemd.
Liberaal Archief/Liberas: Hoe zijn deze schriftjes in bezit gekomen van Liberaal Archief/Liberas?
Kim: Ze werden ons geschonken door haar kleinzoon François Nowé. François is een nazaat van de Gentse liberale burgerij. Aan moederskant is hij een achterkleinkind van de bekende jurist Louis Varlez. Aan vaderszijde stamt hij af van de familie Vanderstegen die met Alfred Vanderstegen (de oom van Jeanne) een burgemeester leverde. François en zijn familie beschikken ook over unieke familiefoto’s, waarvan er enkele in het boek werden opgenomen. Om de bewaring van dit fascinerende familiearchief te verzekeren, werd het deels aan Liberaal Archief/Liberas geschonken.
Liberaal Archief/Liberas: In welke vorm is de tekst van Jeanne geschreven? Is het een dagboek? Zijn het eerder herinneringen/memoires? Of is het een soort tussenvorm? Hoe kan je met andere woorden het geschrevene best definiëren?
Kim: Voor de Eerste Wereldoorlog hield Jeanne al een dagboek bij, waarin ze haar ervaringen en impressies noteerde. Tijdens de oorlog is ze dit blijven doen. In 1918 vond er een ingrijpende gebeurtenis plaats in haar leven. Omdat haar vader verdacht werd van samenwerking met de bezetter, lieten vrienden en kennissen het gezin vallen. Dit voorval bezorgde Jeanne veel verdriet. Ze zocht troost in haar jeugdherinneringen en schreef deze neer. Voor zover ze over dagboeknotities beschikte, gebruikte Jeanne deze als basis. Afhankelijk van de beschreven periode leunen de schriftjes dan ook in meer of mindere mate aan bij memoires of dagboeken. Haar kindertijd bestaat veeleer uit memoires, terwijl de periode van de Eerste Wereldoorlog op dagboeknotities berust die Jeanne herwerkte en waar ze haar herinneringen aan toevoegde. In de schriftjes kleefde ze bovendien hier en daar brieven en tekeningen die haar verhaal ondersteunen.
Liberaal Archief/Liberas: Er zijn wel meer egodocumenten over de Eerste Wereldoorlog in Gent, het bekendste is zonder twijfel het dagboek van Virginie Loveling. Waarin onderscheidt deze tekst van Jeanne zich van andere en hoe belangrijk is dit werk als je het vergelijkt met andere egodocumenten?
Kim: Er zijn inderdaad heel wat egodocumenten over de Eerste Wereldoorlog in Gent bewaard, die telkens een ander perspectief bieden. Dat is dan ook de kracht van de schriftjes van Jeanne. Ze bieden een frisse en onbevangen stem van een jongedame van twintig jaar. In haar jeugdigheid beleefde Jeanne de oorlog op een andere manier dan Virginie Loveling, ook al behoorden beide dames tot dezelfde sociale klasse en woonden ze allebei in Gent.
Liberaal Archief/Liberas: Welke indruk geeft Jeanne van de Eerste Wereldoorlog?
Kim: Jeanne woonde tijdens de Eerste Wereldoorlog in het door de Duitsers bezette Gent. Maar vanuit haar sociaal geprivilegieerde positie ondervond Jeanne niet al te veel gevolgen van de oorlog. Ze beschrijft uitstappen met vriendinnen, vrienden en familie naar de streek rond Gent en besteedt regelmatig aandacht aan haar ontluikende liefdesleven. Deze passages getuigen vaak van een zekere naïviteit. Toch is de oorlog steeds op de achtergrond aanwezig, zoals de verplichting om over een paspoort te beschikken om zich buiten de stadsgrenzen te wagen. Op sommige momenten komt de oorlog dan weer scherp aan de oppervlakte, bijvoorbeeld wanneer Jeanne maaltijden uitdeelt bij het Groene Kruis of getuigt van het gebrek aan voedsel en brandstof. Ze had ook haar eigen kleine vormen van verzet. Zo getuigt ze bijvoorbeeld het volgende naar aanleiding van de aanhouding en deportatie van de Gentse professoren Fredericq en Pirenne:
‘Eén van de meest modieuze spelletjes onder de leden van de familie Vanderstegen was om papieren bootjes te water te laten. Ons aftastend, vonden we een velletje papier. Er werd onmiddellijk een passagiersschip gelanceerd, die de Pirenne-Frédéricq gedoopt werd naar onze twee helden… Vervolgens, nadat we een fles gevonden hadden die tegengehouden werd door de sluis, haalden we deze uit het water en stelde één van ons voor om schipbreukelingen te spelen. Je moest een papiertje in de fles steken. We vonden enkel nog een trambiljet waarop we schreven “Wir wollen Friede!” Ondertekend Fritz Muller, Hans Bauer, etc.’
Hoewel voor Jeanne het leven goeddeels zijn gangetje lijkt te gaan tijdens de Grote Oorlog, zorgt de bezetting toch voor een beklemmende atmosfeer. De bevrijding vormt dan ook een apotheose in haar getuigenis.
Liberaal Archief/Liberas: Van een handgeschreven document naar een bronnenpublicatie is een heel proces. Hoe ging Liberaal Archief/Liberas concreet te werk?
Kim: Haar kleinzoon François stelde zelf voor om de schriftjes van zijn grootmoeder te transcriberen. Een heel werk, aangezien het handschrift van Jeanne niet altijd even leesbaar is. Het typoscript van François werd vervolgens nagelezen en een aantal fouten tegen het Frans werden gecorrigeerd. Jeanne behoorde tot de Gentse burgerij. Er werd in dat milieu een heel specifiek Frans gesproken, vaak doorspekt met uitdrukkingen die hun oorsprong vinden in het Vlaams of in het Gents dialect. Dit specifieke taalgebruik werd uiteraard gerespecteerd en behouden.
Liberaal Archief/Liberas: Hoe kunnen de schriftjes geraadpleegd worden?
Kim: De schriftjes maken deel uit van het archief van de familie Nowé-Vanderstegen. Ze kunnen geraadpleegd worden in de leeszaal van Liberaal Archief/Liberas. Deze bronnenpublicatie zal online te raadplegen zijn op de website van Liberaal Archief/Liberas, vanaf half november 2018.
