Dezer dagen vieren Standaard Uitgeverij, VRT Nieuws en andere nieuwsmedia de vijfenzeventigste verjaardag van Suske en Wiske. Op 30 maart 1945 verschenen namelijk de eerste stroken van het oerverhaal Rikki en Wiske in Chocowakije in de krant De Nieuwe Standaard.

Het duo van broer en zus Rikki en Wiske ging maar één verhaal mee. In de aankondiging van het tweede verhaal, gepubliceerd in De Nieuwe Standaard van 19 december 1945, moest Rikki geheel in de tijdsgeest ‘gaan aanschuiven voor een schoenbon, en we hebben hem dus moeten vervangen door Suske’. Ontevredenheid over de naam Rikki en een te grote fysieke gelijkenis met Kuifje zouden aan de basis liggen van de wissel.

Vandersteen zoekt krant

Tegen het einde van  de Tweede Wereldoorlog had tekenaar en verteller Willy Vandersteen al enkele jaren getimmerd aan de weg naar een professionele tekencarrière. De jonge dertiger had een commerciële geest en wilde graag doorbreken via de publicatie van een strip in de dagbladpers. Hij klopte aan bij de Brusselse liberale krant Het Laatste Nieuws, wat een logische keuze lijkt: de krant startte op 5 september 1944 al terug op, amper twee dagen na de bevrijding van Brussel (tijdens de oorlog verscheen Het Laatste Nieuws als ‘gestolen’ krant). Ze stond bovendien bekend om haar hoge oplagecijfers. Vandersteen kreeg echter geen gehoor. Omwille van zijn oorlogsverleden, waaronder niet al te zuiver tekenwerk voor de collaboratiepers, weigerde de leiding van de krant de samenwerking. Het Laatste Nieuws nam in die dagen onder leiding van Julius Hoste jr. en hoofdredacteur Marcel Stijns een zeer strakke houding aan ten opzichte van iedereen die zich gecompromitteerd had tijdens de oorlog.

Wat als Vandersteen na de Tweede Wereldoorlog toch bij Het Laatste Nieuws beland was? We zullen nooit weten wat het resultaat was geweest (hint voor de liefhebbers van tegenfeitelijke geschiedschrijving), maar men kan wel stellen dat het Vlaamse stripuitgeverslandschap er dan totaal anders had uitgezien. Het ontstaan en de ontwikkeling van de Vlaamse strip binnen het kader van de Vlaamse katholieke dagbladpers en katholieke uitgeverijen stond niet in de sterren geschreven. De impact van Willy Vandersteen en van de publicatie van Rikki/Suske en Wiske in De Nieuwe Standaard na de weigering van Het Laatste Nieuws waren heel groot, en werken vandaag nog steeds door. Ze brachten een sneeuwbaleffect op gang dat in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog op basis van krantenovernames, kleine beslissingen en diverse toevalligheden het Vlaamse stripuitgeverslandschap voor tientallen jaren zou vormgeven, en zou zorgen voor een quasi-monopolie van katholieke kranten en uitgeverijen op de Vlaamse strip.

Vandersteen in De Nieuwe Standaard

Bij Uitgeversmaatschappij Standaard Boekhandel had Vandersteen meer succes dan bij Het Laatste Nieuws. Voor publicatie in de pers kwamen de uitgeverij en Vandersteen terecht bij de katholieke krant De Nieuwe Standaard (en haar ‘volkseditie’ Het Nieuwsblad) van de groep rond de West-Vlaamse industriëlen Tony Herbert en Leon Bekaert, die na een periode van twijfel vanaf 30 maart 1945 Rikki en Wiske in hun krant opnamen. Zij traden als vervangers op voor de onder sekwester geplaatste oude De Standaard en Het Nieuwsblad en richtten voor de uitgave van hun kranten in november 1944 de NV De Gids op. De publicatie van Rikki En Wiske is één van de eerste strips in een Belgische krant na de Tweede Wereldoorlog. Vandersteen en de krantenleiding waren er dus zeer vroeg bij en hebben zeer waarschijnlijk andere krantentitels op dit vlak beïnvloed. Vanaf 22 december 1945 leverde Vandersteen op vraag van de krantenleiding nog een tweede reeks, De Familie Snoek, waarvan wekelijks één gagpagina zou verschijnen.

Krantenoorlog

Toen de oude De Standaard en Het Nieuwsblad in de lente van 1947 weer op de markt kwamen, werden De Nieuwe Standaard en Het Nieuwsblad omgedoopt tot De Nieuwe Gids en ’t Vrije Volksblad, met een zogenaamde “krantenoorlog” tot gevolg. Vandersteen werd meegesleurd in de strijd en stapte na enkele maanden over naar De Standaard. De publicatie van Suske en Wiske was een succes, De Nieuwe Gids zocht naar een alternatief en zette huiscartoonist Marc Sleen aan het werk om het verlies op te vangen: De avonturen van detectief Van Zwam, later omgedoopt tot De avonturen van Nero, waren geboren. Om het verlies van De Familie Snoek te compenseren, werd dan weer een beroep gedaan op Bob De Moor, die gedurende enkele maanden een erg gelijkende strip zou produceren: De Familie Kibbel.

De rol die de verhalen van Vandersteen speelden in de zogenaamde krantenoorlog tussen De Nieuwe Gids en De Standaard is moeilijk te onderschatten. Zolang Suske en Wiske in De Nieuwe Gids bleven verschijnen, werden deze gebruikt om de lezers te overtuigen niet over te stappen naar De Standaard. Bij de start van De Koning Drinkt (als ‘overgangsmaatregel’ zowel door De Nieuwe Gids als door De Standaard gepubliceerd) benadrukten beide kranten herhaaldelijk door middel van aankondigingen op de voorpagina dat ze het verhaal publiceerden. En als we Vandersteen mogen geloven, moeiden de krantenbazen zich persoonlijk met de kwestie en deden ze er alles aan om hem in huis te houden of te halen. Bij de definitieve overstap van Vandersteen en zijn personages naar De Standaard, zette deze krant de pasverworven exclusiviteit goed in de verf met een tiental aankondigingen.

De verdere uitrol van de Vlaamse strip in de katholieke pers

In juni 1948 stond De Nieuwe Gids ’t Vrije Volksblad af aan de Brusselse katholieke krant Het Nieuws van den Dag, zodat Van Zwam in deze drie kranten tegelijk liep. In april 1950 kwam daar een einde aan toen De Nieuwe Gids werd overgenomen door de eveneens katholieke krant Het Volk, waar Buth (vanaf 1946) en Rik (vanaf 1949) voor een eigen strip zorgden. Sleen stapte over naar Het Volk, en zowel Het Nieuws van den Dag als ’t Vrije Volksblad verloren de populaire Van Zwam-strip. Het Nieuws van den Dag ging op zoek naar vervanging en trok, na probeersels van Raf Van Dijck en Luc Droek (grafisch ontwerper Lucien De Roeck), Bob De Moor aan om De nieuwe avonturen van Tijl Uilenspiegel (in de hedendaagse wereld) te starten. Na vier verhalen verving De Moor zijn Uilenspiegel door Nonkel Zigomar, Snoe en Snolleke. In het verlengde daarvan ontwikkelde de Vlaamse krantenstrip zich ook in de jaren 1950 en 1960 verder binnen de katholieke pers met auteurs als Pom, Jef Nys en Bob Mau.

Vormelijke en inhoudelijke invloed van Vandersteen

Sleen, De Moor & co waren niet enkel feitelijk opvolgers van Vandersteen, ook vormelijk en inhoudelijk bleek de invloed groot. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog verschenen de meeste krantenstrips met één strook per dag. Vandersteen maakte er twee stroken van (oorspronkelijk niet onder maar naast elkaar gepubliceerd), en zijn opvolgers namen het concept over, tot vandaag. Het waanzinnige tempo (4 à 6 albums per jaar) waaraan doorsnee Vlaamse strips ook nu nog geproduceerd worden (denk maar aan Urbanus, Jommeke, FC De Kampioenen en nog steeds Suske en Wiske) kent daar zijn oorsprong. Merho, auteur van De Kiekeboes, heeft het in dat kader vaak over ‘De vloek van Vandersteen’.

Inhoudelijk was Vandersteen een kampioen in het opnemen van politieke verwijzingen, zowel uit eigen overtuiging als in overeenstemming met de redactionele lijn van de krant. Het resultaat was een geheel van het aanklagen van de onbetrouwbaarheid van politici, kritiek op belastingen, het ontleden van oorlog als een groot propagandaspel, het aanklagen van de repressie en de verdediging van collaborateurs en uiteraard de verdediging van Leopold III in de Koningskwestie. De repressie/collaboratie en de Koningskwestie leidden zelfs tot het schrijven van sterk politiek geladen verhalen als De Bokkerijder en De Stalen Bloempot. Zijn opvolgers zouden niet nalaten om in deze eerste naoorlogse jaren hetzelfde te doen. Marc Sleen zou er met Nero zelfs zijn hele carrière lang zijn handelsmerk van maken.

Uiteraard stopt de invloed niet bij deze elementen: ook het sterke feuilletonkarakter, de relatief eenvoudige tekenstijl, de dikwijls sterk lokale setting, het volkse karakter, de situatiehumor enz. hebben opvolgers beïnvloed. Vandersteen lanceerde later ook nog een realistische en historische variant op zijn krantenstrip met onder andere Bessy (1952), De Rode Ridder (1959) en Robert en Bertrand (1972).

Ondertussen bij Het Laatste Nieuws

Geen Vandersteen dus bij Het Laatste Nieuws. Vergeleken met De Nieuwe Standaard kwam de krant pas traag op gang wat het publiceren van strips betreft. Het duurde tot november 1945 voor de gagstrip Henry/Rikske van Carl Anderson via het Franse agentschap Opera Mundi dagelijks in de krant verscheen. Op de start van de Nederlandse ondertekststrip Eric de Noorman van Hans G. Kresse, aangeleverd door de Marten Toonder Studio’s, was het wachten tot juli 1946. Op dat moment verscheen in De Nieuwe Standaard al het derde verhaal van Rikki/Suske en Wiske, De Sprietatoom. Het Laatste Nieuws pakte wel zwaar uit met de eerste Eric de Noorman, De Steen van Atlantis. Aankondigingen op de voorpagina gedurende drie opeenvolgende dagen begeleidden de start van het verhaal. De krant zag duidelijk het commerciële potentieel van de publicatie van strips.

Tot in de jaren 1970 publiceerde Het Laatste Nieuws voornamelijk buitenlands materiaal dat aangeleverd werd door agentschappen. Via de Nederlandse Toonder-studio’s werd ook Panda (Toonder) opgenomen, het Franse Opera Mundi leverde voornamelijk Amerikaans materiaal waaronder diverse Disney-producties. Tussen 1953 en 1967 plaatste de krant ook in haar wekelijkse bijlage Pum-Pum een hele reeks Nederlandse, Amerikaanse en Belgische strips.

De Vandersteentraditie naar Het Laatste Nieuws

Zoals Merho het omschrijft ‘[had] Het Laatste Nieuws de boot [van de Vlaamse krantenstrip] gemist, zij hadden na de Tweede Wereldoorlog Suske en Wiske afgewezen toen die strip hen werd aangeboden. […] Later hadden ze er wel spijt van dat ze zo principieel waren geweest.’ Een eerste eigen langlopende reeks kwam er pas met de publicatie van Bakelandt, in de realistische feuilletontraditie van Vandersteen, door Hec Leemans en Daniël Janssens vanaf oktober 1975.

Toen Merho als assistent en leerling van Vandersteen met Kiekeboe een eigen reeks wilde starten, zag hij Het Laatste Nieuws als enige mogelijkheid: ‘Gazet van Antwerpen publiceerde op dat moment Pom en Bob Mau. […] Het Volk had Jommeke van Jef Nys, dus daar kon ik ook niks gaan doen. De Standaard en Het Nieuwsblad hadden Suske en Wiske, Nero, Robert en Bertrand en De Rode Ridder, dus daar had ik zéker niks te zoeken. Het Laatste Nieuws, dat wist ik al begin jaren 70, was de enige krant waar kansen lagen.’ De aanwezigheid van Bakelandt zag hij niet als concurrentie, maar eerder als een opportuniteit en een teken dat er mogelijkheden waren. De eerste poging tot publicatie liep niet zo vlot: Merho kreeg een weigering wegens grote gelijkenis van personages en verhaal met de strips van Vandersteen. Vandersteen als referentie voor een Vlaamse krantenstrip, het was ook voor Albert Maertens, toenmalig directeur-generaal van Uitgeverij J. Hoste/Het Laatste Nieuws, blijkbaar een evidentie. Toen Merho zijn contract voor publicatie in Het Laatste Nieuws kwam tekenen, begroette Maertens hem naar verluidt met ‘Aha, gij zijt de man die hier een soort van nieuwe Suske en Wiske wilt komen maken…’. De publicatie van het eerste Kiekeboe-verhaal, De Wollebollen, startte uiteindelijk op 15 februari 1977.

Ook bij het uitbrengen van albums van Bakelandt en Kiekeboe door Uitgeverij Hoste vanaf eind 1978, werkte de invloed van Vandersteen door. Vanaf de publicatie van de eerste verhalen van Rikki/Suske en Wiske had Uitgeversmaatschappij Standaard Boekhandel de “standaard” gezet voor de albumpublicatie van Vlaamse krantenstrips: slappe kaft, geniet, goedkoop papier en geen kleurendruk. Merho getuigt dat er voor de publicatie van Bakelandt en Kiekeboe bij Hoste geen enkele ervaring aanwezig was. Bakelandt-scenarist Daniël Janssens zou daarop als voorbeeld een paar albums van De Rode Ridder van Studio Vandersteen bezorgd hebben, waarop het voorbeeld trouw gevolgd werd: ‘geniete zwart-witalbums op het formaat van De Rode Ridder. Punt.’

Publiceren in een liberale krant

De publicatie van zowel Bakelandt als Kiekeboe in een liberale krant zorgde inhoudelijk voor mogelijkheden die er in de katholieke pers niet waren, onder andere op het vlak van sterke vrouwelijke hoofdpersonages. Merho: ‘Ik had natuurlijk het voordeel dat de strip in de eerste jaren in een liberale krant werd voorgepubliceerd, zodat er veel meer kon dan in de katholieke kranten. Bakelandt van Hec Leemans stond ook in Het Laatste Nieuws, en waar ik Fanny had, kon hij uitpakken met Rooie Zita.’

Vandersteen werkte tijdens zijn hele naoorlogse carrière in Vlaanderen voornamelijk voor de katholieke pers en de eveneens katholieke Standaard Uitgeverij. Bovendien was een deel van zijn productie ideologisch gekleurd door het gedachtegoed van de katholieke zuil. Had hij ideologisch gezien voor een liberale krant als Het Laatste Nieuws kunnen werken? Zowel Vandersteen-onderzoekers uit het stripmilieu als de onderzoekers van Geheugen Collectief (die het oorlogsverleden van Vandersteen onderzochten) verdedigen de stelling dat Vandersteen vooral een verteller was met veel ambitie en opportunisme. Zijn doel was veel publiceren en doorbreken. Hiervoor schakelde hij zijn divers netwerk in, en schikte hij zich naar de wensen van zijn opdrachtgevers. Ideologisch was er dus geen bezwaar. Merho getuigt dat Vandersteen ten tijde van het faillissement van de Standaardgroep in 1976 in het uitwijken naar Het Laatste Nieuws een mogelijkheid zag. Het opkopen van de groep door de Vlaamse Uitgeversmaatschappij (VUM) en de daaropvolgende doorstart maakten deze plannen echter overbodig.

Bovenstaande tekst is deels gebaseerd op Stripverhalen in de Belgische dagbladpers (1945-1950). Inventaris en politiek-maatschappelijke analyse, licentiaatsverhandeling VUB, 2002-2003 en Strips in de Belgische dagbladpers, 1945-1950. Aspecten van het publicatiebeleid en van de politiek-maatschappelijke inhoud, in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXV, 2005, 1, p. 53-97.

Citaten van Merho komen uit Toon Horsten. Merho Zwart op Wit. Manteau, 2013.

Voor het oorlogsverleden van Vandersteen, zie Geheugen Collectief. Onderzoeksrapport. De oorlogsjaren van Willy Vandersteen, 2013.

Afbeeldingen Suske en Wiske, Nero, Kiekeboe © Standaard Uitgeverij. Andere afbeeldingen: rechten bij de betrokken auteurs en uitgeverijen.